Kiedy w 1764 r. stolnik litewski Stanisław Antoni Poniatowski wstępował pod imionami Stanisława Augusta na tron monarszy państwa polsko-litewskiego, szlachcic pragnący zapewnić synom wychowanie umożliwiające czynny udział w życiu politycznym Rzeczypospolitej miał do wyboru umieszczenie potomków albo w jednym z sieci równomiernie rozmieszczonych w całym kraju kolegiów prowadzonych przez zakon Jezuitów albo w jednej z mniej licznych szkół prowadzonych przez zakon Pijarów, z warszawskim Collegium Nobilium na czele. Wkrótce nowy król, realizując postulat pojawiający się wielokrotnie w paktach konwentach poprzedników, założył w Warszawie Szkołę Rycerską, kształcącą oficerów dla wojsk koronnych i litewskich. System oświaty w Rzeczypospolitej wydawał się być oparty na solidnych podstawach. Dlatego podjęta przez papieża Klemensa XIV decyzja o rozwiązaniu Towarzystwa Jezusowego musiała być szokiem. Bardziej zorientowani w polityce europejskiej doskonale zdawali sobie sprawę, że od dłuższego czasu tzw. państwa burbońskie: Francja, Hiszpania, Neapol wywierały na Stolicę Apostolską nacisk zmierzający do kasaty potężnego zakonu, który wcześniej usunęły ze swoich granic. Nikt chyba jednak nie spodziewał się, że papież zdecyduje się na tak dramatyczny krok. Dla Rzeczypospolitej oznaczało to, że z dnia na dzień przynajmniej 3/4 szkół przestawało istnieć. Władze znalazły się w trudnej sytuacji, ponieważ nie znano sprawdzonych rozwiązań. Konieczny był eksperyment.

14 października 1773 r. sejm powołał do życia Komisję Edukacji Narodowej w składzie czterech senatorów i czterech członków izby poselskiej. Przed tą całkowicie nową instytucją postawiono zadanie odbudowy systemu oświaty w Rzeczypospolitej. W pierwszej kolejności zadbano o finansowe podstawy funkcjonowania szkół. Przeznaczono na ten cel dobra pozostałe po kasacie Jezuitów i chociaż przy okazji ich nadawania nowym właścicielom popełniono mnóstwo nadużyć, przyjęte rozwiązanie okazało się skuteczne. Obdarowani dobrami pojezuickimi byli zobowiązani do odprowadzania pewnej części dochodów z tych dóbr na fundusz komisji.

Pierwszy raz w dziejach nie tylko Rzeczypospolitej, lecz również całej Europy, stworzono jednolity system kształcenia na trzech poziomach. Na poziomie podstawowym funkcjonowały szkoły parafialne, na średnim szkoły wojewódzkie, natomiast poziom wyższy reprezentowały uniwersytety w Krakowie i w Wilnie. Opracowano regulaminy szkolne, zajęto się przygotowaniem nowych programów nauczania i podręczników. W tym celu powołano do życia Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych. W ogłaszanych przez nie konkursach na nowe podręczniki brały udział i przysyłały swoje projekty największe sławy naukowe ówczesnej Europy. Członkowie Towarzystwa, wśród których było wielu eksjezuitów, potrafili w harmonijny sposób połączyć obowiązującą w ich macierzystym zakonie ratio studiorum z myślą oświeceniową.